طراح و ساخت پرسا

?

 آشنایی با تشریفات و پذیرایی ایران کهن

تشریفات: امروزه با نگاهی کوتاه به روابط بین افراد  و نحوه ارتباط آنها با یکدیگر حتی از جمع های کوچکی مثل خانواده، جمع های دوستانه، مهمانی ها گرفته تا ادارات خصوصی و دولتی و سطوح کشوری و لشگری متوجه یک سری اصول و قواعد رفتاری و اخلاقی فی مابین افراد جامعه می شویم.

حال آنکه با گسترش روابط با کشورها و افزایش سطح ارتباطات با جامعه جهانی ایجاب می نماید.

دستگاه دیپلماسی کشورها به قانونمندی حاکم بر روابط بین المللی بخصوص در بعد رفتاری اشراف داشته باشند.

و آداب و آئینی را تحت عنوان رفتار بین المللی رعایت نمایند.

حال آنکه کاربرد آداب و آئین تشریفات منحصر به روابط بین دولت ها یا سازمان ها نبوده بلکه در جوامع کوچکتر و حتی خانواده نیز کار برد دارد.

در لغت نامه مرحوم دهخدا معنی لغوی تشریفات این گونه آمده است:

آرایش و زینتی که برای پذیرایی از میهمان محترم در خانه دهند و آنچه از ماکول (خوردنی ) و مشروب (نوشیدنی) برای وی حاضر نمایند یا به عبارتی تکلفی که میزبان جهت خوشگذرانی میهمان کند.

?

?

هر کشوری دارای آداب و رسوم خاصی است که زاییده شرایط زندگی مردم آن کشور است.

در دنیای امروز برقراری ارتباط سیاسی ،اقتصادی ، فرهنگی و حتی خانوادگی منوط به رعایت اصول و آیین تشریفات است.

شاید به گمان برخی، تشریفات مترادف با اسراف و تجمل خواهی یا اصول و آیین سلطه زور مداران، اربابان و طبقات بالای جامه بر ضعیفان، رعیت و مردم فرودست باشد.

اما در واقع می توان یک مفهوم تشریفات را "ترتیبات" نامید که به معنی نظم دهی و نظم بخشیدن در انجام هر کاری می باشد.

و بهترین سبک و روشی است که بر اثر تداوم و تکرار تثبیت شده است.

دامنه و گسترده این ترتیبات در زمان ها و مکان های گوناگون تحت تاثیر تغییرات و تحولات حاکم بر آن دوره  بوده است .

در ایران کهن نیز همانند هر دوره دیگر ،تشریفات گاه به معنی ترتیبات خاص و زمانی به مثابه انجام باشکوه مراسمی ویژه مرسوم بوده است.

از جمله در دوره هخامنشیان که در این گفتار بر آن تمرکز خواهیم نمود بسیاری از این دست تشریفات وجود داشته و اجرا می شده است.

?

?

 تشریفات در مراسم نوروز:

یکی از نمونه های امور تشریفاتی در دوره هخامنشیان ،نحوه دیدار با مردم و مقامات داخلی  و روش پذیرش نمایندگان سرزمین های تابعه بود.

نکته جالب توجه آن است که بر اساس مدارک موجود، زمان انجام این امور در بهترین وقت سال ،یعنی در بها هر سال به خصوص روزهای نخستین ماه اول سال و فصل بهار بود.

البته نهادینه شدن «نوروز» بسیار قدیمی تر از شکل گیری سلسله های شاهی در ایران بوده است.

ولی اطلاعات موجود در باره قدمت نوروز از زمان هخامنشیان فراتر نمی رود.

چرا که  از آن زمان برگزاری جشن نوروز ترتیبات خاص یافت و به صورت تشریفاتی برگزار می شد و یک ماه به طول می انجامید .

ترتیبات و تشریفات خاصی را در نظر می گرفتند.

بدین صورت که 5 روز نخست را به پادشاهان اختصاص می دادند.

5 روز دوم را به اشراف، 5 روز سوم را به خادمان و کارکنان پادشاهی، 5 روز چهارم را به ندیمان و درباریان ،5 روز پنجم را به توده مردم و 5 روز ششم را به برزگران.

در مورد نوروز چند نکته مهم قابل ذکر است نخست آنکه اکثر مردم نوروز وجشن های جنبی آن را جشن هایی با گذشته صد در صد ایرانی می دانند.

دیگر اینکه نوروز برای مدت زمانی طولانی ،جشنی مردمی بود.

و به واسطه غیر دینی و غیر سیاسی بودنش ،به جشنی عمومی برای همه مردم تبدیل شود .

در واقع این شاهان بودند که به تبعیت از عموم مردم ،جشن نوروز را پذیرفتند و کم کم به جشنی عمومی برای همه مردم تبدیل گردید.

در سال 538 قبل از میلاد، کوروش دوم، نوروز را جشن ملی اعلام کرد.

و طی تشریفاتی خاص مراسم ترفیع سربازان، بخشش محکومان و پاکسازی مکان های عمومی و... انجام می پذیرفت.

اصولا نوروز در اول سال و فصل بهار جشن گرفته می شود.

ولی در دوران باستان و از دوره هخامنشیان استفاده از سال خورشیدی در ایران معمول بود.

ولی به دلیل برخی موارد از جمله اصول کبیسه در دوران ساسانی، آغاز گاهشماری چندین بار در دوره های مختلف تغییر کرد.

و در چند مورد نوروز در فصول اشتباه مانند میانه تابستان جشن گرفته شد .

البته این مشکل گاهشماری توسط ستاره شناس بزرگ ،حکیم عمر خیام ،در قرن 6 هجری حل شد و از آن به بعد "تقویم جلالی" به عنوان تقویم خورشیدی کشور انتخاب شد .

?

تخت جمشید ، محل برگزاری مراسم تشریفاتی هخامنشی :

داریوش بزرگ و پسرش خشیار شاه و پسرزاده آن اردشیر یکم ، بناهای باشکوه تخت جمشید را در نزدیکی کوه مهر (کوه رحمت ) در سرزمین فارس بنا نهادند بایستی به این نکته تاکید کرد.

که به باور اغلب باستان شناسان، هدف داریوش بزرگ از ساختن این کوشک های شاهانه ، ساختن یک پایتخت اداری و سیاسی نبوده ، زیرا که این مکان از مرکز دولت دور بوده ، بلکه می خواسته مرکزی برای برگزاری مراسم تشریفاتی ایرانی باشد.

البته به عقیده باستان شناس معروف آقای ارنست هرتسفلدEnest Herzfeld که در سال های 1930 در تخت جمشید حفاری می کرده از "تخت جمشید تنها در مواقع برگزاری مراسم و تشریفات خاص استفاده می شده " از جمله نوروز که در یکی از کاخ های تخت جمشید یعنی کاخ آپادانا برگزار می گشته.

کاخ آپادانا از قدیمی ترین کاخ های تخت جمشید بوده که محل پذیرش نمایندگان کشورهای وابسته ،به حضور پادشاه در جریان جشن نوروز بود.

این کاخ در شمال و شرق  دارای دو مجموعه پلکان است.

مجموع شرقی خود از دو پلکان شمالی و جنوبی تشکیل شده است.

و نقوش حجاری شده در دیوار کناری حکایت از ترتیبات و تشریفات خاص آن زمان دارد.

در پلکان رو به شمال نقش هایی از فرماندهان عالی رتبه نظامی مادی و پارسی دارد.

و در جلوی فرماندهان نظامی افراد گارد جاویدان در حال ادای احترام دیده می شوند .

در تشریفات جلوس مقامات داخلی و ترتیبات ورود نمایندگان ملل، مسئله تقدم ورود آنها و ظاهر تشریفاتی آنها، بر اساس منابع موجود، محل جلوس مقامات داخل مشخص بود و هریک از آنها جایگاه مشخصی داشتند.

و میزان نزدیکی محل نشستن هریک به تخت شاه، معیار و نشانه اهمیت و مرتبه او بود، مثلا مقام افراد نشسته بالاتر از افراد ایستاده، و قرار گرفتن در سمت راست شاه مهمتر از سمت چپ بود.

اگر کسی را در جایی فروتر از مقامش قرار می دادند نشانه آن بود که شاه نسبت به وی بی مهر شده است.

اما در خصوص ترتیبات ورود نمایندگان خارجی وضعیت کاملا روشن نیست > نقوشی که بر دیواره پلکان جنوبی حجاری شده است.

که تصاویری از نمایندگان کشورهای مختلف نشان می دهد که هدایایی در دست دارند.

هر بخش از این حجاری اختصاص به یکی از ملل دارد :

مادی ها – ایلامی ها-پارت ها – سغدی ها –مصری ها باختری ها اهالی ارمنستان –بابلی ها –اهالی کلیکه- سکای کلاه تیز خود –ایونی ها –اهالی سمرقند –فنیقی ها –اهالی کاپادوکیه –اهالی لیدی اراخوزی ها –هندی ها – اهالی مقدونیه – اعراب –آشوری ها –لیبی ها –اهالی حبشه

براستی نمی دانیم ترتیب نقر (کنده کاری روی سنگ) این نقوش بر روی پلکان چگونه است.

و نمایندگان ملل بر اساس چه تشریفات و ترتیباتی از پلکان بالا رفته ، وارد کاخ می شدند؛

بر اساس اهمیت و وسعت سرزمین یا مطابق دوری و نزدیکی جغرافیایی؟

و آیا این ترتیبات همه ساله به شکل خاص رعایت می شده است یا نقوش حجاری شده ، فقط تشریفات ورود نمایندگان خارجی را در یک سال به خصوص نشان می دهد؟

نکته جالب دیگر آن است که فاصله پله های ورودی دروازه ملل هم ،یک ضابطه تشریفاتی دارد، کوتاه است و ارتفاع آنها 10سانتی متر.

بسیاری از مورخین مدعی بودند ارتفاع کم پله ها به خاطر آن بوده است که اسب ها نیز بتوانند از پله ها بالا بروند.

اما بسیاری عقیده دارند که پله ها را کوتاهتر از معمول ساخته اند تا میهمانان که لباس فاخر وبلند تشریفاتی دارند.

به راحتی و با حفظ شئون خود و با متانت لازم از پله ها عبر کنند.

نکته جالب آن است که باستان شناسان و مورخین، بر اساس همین لباس ها ، هویت نمایندگان ملل را مشخص و تعیین کرده اند.

نقوش پلکان کاخ آپادانا همچنین نوع هدیه ای را که نمایندگان ملل برای تقدیم می آورده اند را نشان می دهند که عبارت بودند از:

• اسب
• گاو
• شتر
• گوسفند
• و چیز های نوشیدنی و گستردنی

ملاقات با شاه تابع ترتیبات خاصی بود.

از این قرار که متقاضی –از هر مرتبه و مقامی که بود –نخست می بایست برای ملاقات با رئیس تشریفات کسب اجازه کند.

در این ملاقات ،درخواست خود و دلایل آنرا به رئیس تشریفات تسلیم می کرد.

آنگاه رئیس تشریفات مراسم معمول را توضیح می داد و در روز موعود آن شخص را تا حضور شاه همراهی می کرد.

یکی از نقوش تخت جمشید، یکی از مجالس بار عام شاهی را نشان می دهد و خشایار شاه با لباس تمام رسمی بر تخت نشسته است.

عصای شاهی را در دست راست و گل نیلوفر آبی را که نشانه شاهان هخامنشی است به دست چپ گرفته است .

پشت سر شاه ولیعهد با گل نیلوفر آبی در دست چپ ایستاده و دست راست خود را با حالت احترام بالا نگه داشته است.

? ?

براین اساس می گویند که شاه ،با ظاهر تشریفاتی درحالی که عصای سلطنتی بلندی در دست راست و گل نیلوفری در دست چپ، راست بر تختی که دارای پشتی بلند بود می نشست.

خدمتکاران و محافظان شخصی شاه پشت سر او می ایستادند.

در مقابل شاه و بین او و بار یافتگان، دو عود سوز قرار داشت و رییس تشریفات به حالت احترام گزارش می دهد.

این عود سوز ها نیز یکی از ترتیبات مشخص در دوران هخامنشی است و شاه را از استشمام بوی دهان مرئوسین و نیز انتقال عوامل  بیماریزای آنان حفظ می کرده است.

سایر مقمات و مردم باریاب هنگام سخن گفتن با پادشاه می بایست دست خود را بر دهانشان بگیرند.

البته برابر ترتیبات آن زمان، کسانی که به شاه نزدیک می شدند موظف بودند که قبلا دندان های خود را با خلال پاکیزه کنند تا دهانشان خوشبو باشد، و مجاز نبودند از عطر تند استعمال کنند .

علاوه بر این تشریفات باریاب و دیگر حاضران موظف بودند مقررات دقیق دیگری را نیز رعایت کنند.

ازجمله کسی حق سخن گفتن نداشت مگر در پاسخ به پرسش پادشاه و هر کسی که اجازه سخن می یافت، بایستی شمرده و کوتاه بگوید و از تکرار بپرهیزد.

تصحیح کلام شاه، تفآل بد، گزافه گویی، بد گویی، خندیدن، آب دهان انداختن، بینی بالا کشیدن در حضور پادشاه مجاز نبود.

حاضران می بایست سکوت را رعایت و تا حد امکان از سرفه و عطسه کردن خودداری کنند.

باریاب هنگام ترک تالار می بایست مسافتی پس پس رود تا به شاه پشت نکند.

حتی کسی مجاز نبود که سوار بر اسب وارد کاخ شود مگر آنکه پیشتر از شاه اجازه گرفته باشد .

رییس تشریفات در دوران هخامنشی و دوره های بعد :

"رییس تشریفات "معمولا از مقامات لشگری و از طبقه اشراف و گاهی از بستگان نزدیک شاه بود.

در دوره هخامنشیان ،این سمت را فرمانده محافظان شاهی عهدار بود.

جالب آنکه با تغییرات سلسله های شاهی ، مقام تشریفات باقی ماند، اما با عناوین متفاوت.

مثلا این مقام را در زمان ساسانیان «هنرمان گران سالار» می نامیدند.

در شاهنامه ،این مقام «سالار بار » و «پرده دار» خوانده شده است.

دربار عباسیان« حاجب الحجاب »نام داشت که گروهی حاجب و فراش زیر نظر او کار می کردند .

دربار ساسانی « سالار بار» ریاست حاجبان را بر عهده داشته است.

دوره های سامانیان و غزنویان ، فراشان خلوت را «حاجب » و رئیس ایشان را «حاجب بزرگ »می خواندند.

زمان سلجوقیان نیز این دو عنوان  در کنار معادل های  خود به  ترتیب "باربیگ و امیر بار "به کار میرفت.

در عهد ایلخانان، ماموران محافظ "کزیک –کشیک" مناصبی مشابه با حاجبان گذشته داشتند و رئیسشان را« امیر کزیک  »می خواندند.

دربار تیمور، این کار برعهده سه تن از شاهزادگان بود که «میرزا» (مخفف امیر زاده ) لقب داشتند.

در دوران صفویان، همه مسائل بار شاهی را ماموری ملقب به «ایشیک آقاسی باشی» اداره می کرد.

و در این امر محافظانی به نام «یساولان صحبت » به او کمک می کردند .

عنوان «آیشیک آقاسی باشی» تا پایان دوران قاجار معمول بود و بعد از آن به «رئیس تشریفات دربار »تغییر یافت.

در همه دوره های تاریخ ایران، دارندگان این مقام از منزلت و نفوذ بسیار برخوردار بوده اند و غالبا در جریان توطئه هایی قرار داشته قرار داشته اند که در برخی از موارد به خلع یا  قتل فرمانروا و گاهی نیز به ارتقای مقام خود  ایشان منجر شده است .

آداب و رسوم تشریفاتی در ایران باستان  :

با بررسی منابع تاریخی در خواهیم یافت که، جامعه ایران باستان در روابط  اداری و اجتماعی خود، قواعد  و ضوابطی را رعایت می کردند.

و این گونه قو...

ادامه مطلب

?